پروژهٔ تولید قلم‌های آزاد

[مهدی امیدعلی]

در نظر دارم که پروژه‌ای برای تولید قلم‌های آزاد و مناسب حروف‌چینی فارسی ایجاد کنیم که دارای چسبیدگی (kerning) مناسب باشند و مناسب حروف‌چینی کتاب و پایان‌نامه باشند (و یا حتی بیشتر). در این راستا نیاز به یاری همهٔ کسانی داریم که توانایی طراحی حروف و برنامه‌نویسی و آزمایش قلم‌ها دارند. ویژگی‌های کلی این پروژه به این ترتیب است:
۱- قلم‌ها با استفاده از نرم‌افزار fontforge در نهایت ساخته خواهند شد. تنها نیاز است که مشخصات رسم حروف را به نرم‌افزار ارائه دهیم تا نرم‌افزار قلم را برای ما ایجاد کند.
۲- طراحی حروف با استفاده از fontforge یا inkscape و یا هر نرم‌افزار مجهز به طراحی برداری انجام خواهد شد.
۳- برنامه‌نویسی به زبان پایتون انجام خواهد شد برای تعریف چسبیدگی بین حروف و دیگر موارد. سطح برنامه‌نویسی ابتدایی است و نیازی به کارهای پیچیده نیست.
۴- در این پروژه عمده کار ما براساس استفاده از قدرت محاسباتی کامپیوتر خواهد بود نه صرفا طراحی. بنابراین برنامه‌نویسی بسیار مهم است، هرچند که کار قابل تقسیم است.
منبع کار ما قلم‌های لینوتایپ خواهند بود که نسبت به قلم‌های فارسی موجود، حرفه‌ای‌تر می‌باشند.
در این پروژه، از همدیگر یاد خواهیم گرفت و نیازی نیست که  از قبل اطلاعات خاصی داشته باشید. ولی لازم است که توانایی کار با نرم‌افزارهای کامپیوتری داشته باشید و یا  استعداد هنری برای طراحی حروف داشته باشید و یا علاقه فراوان داشته باشید که تاریخچهٔ قلم‌های فارسی را مطالعه کنید و با آزمایش و خطا بتوانید مسیر خود را در این راه پیدا کنید.
ملزومات:
۱- نصب نرم‌افزار fontforge بسیار کارگشاست. (نسخه‌ای قابل نصب در ویندوز از این نرم‌افزار موجود است، هر چند توصیه می‌کنم که به دنیای زیبای لینوکس بیایید. به کسانی که عادت به ویندوز دارند توصیه می‌کنم که لینوکس مینت (Linux Mint) را نصب کنند.)
از دوستانی که مایل به یاری هستند خواهش می‌کنم در همین پست، اعلام آمادگی کنند و نظرات خود را بیان کنند تا به نتیجهٔ مناسب برسیم.
از دوستانی که قصد یاری ندارند خواهش می‌کنم که این پست را پاک نگه دارند تا بررسی آن برای دوستان دیگر راحت باشند.

[مهدی امیدعلی]

بعد از چند روز بررسی به این نتیجه رسیدم که ممکن است بهترین روش استفاده از متافونت (Metafont) باشد. خروجی متافونت متاسفانه svg نیست ولی با استفاده از mftrace می‌توان از آن svg درست کرد (البته svg حاصل کاملاً بی‌نقص نیست ولی به سادگی می‌توان آن را اصلاح کرد.) مزیت استفاده از متافونت این است که با تغییر چند پارامتر، می‌توان قلم‌های متفاوت و سبک‌های قلم متفاوت را به راحتی ایجاد کرد.

[vafa]

بعد از چند روز بررسی به این نتیجه رسیدم که ممکن است بهترین روش استفاده از متافونت (Metafont) باشد. خروجی متافونت متاسفانه svg نیست ولی با استفاده از mftrace می‌توان از آن svg درست کرد (البته svg حاصل کاملاً بی‌نقص نیست ولی به سادگی می‌توان آن را اصلاح کرد.) مزیت استفاده از متافونت این است که با تغییر چند پارامتر، می‌توان قلم‌های متفاوت و سبک‌های قلم متفاوت را به راحتی ایجاد کرد.

من هم با استفاده از متافونت کاملاً موافقم. البته چند سالی هست که از متافونت استفاده نکردم و تقریباً آن را فراموش کرده‌ام اما سعی می‌کنم تا وقتی پیدا کنم و دوباره کتاب متافونت را بخوانم. راستش من تا به حال از mftrace  برای تبدیل فونت متافونت فارسی‌تک به TTF استفاده کردم و متوجه مشکل خاصی نشدم. اگر mftrace مشکل دارد می‌توانیم از metapost به جای متافونت استفاده کنیم که بسیاری از دستورات متافونت در متاپست قابل اجراست اما اگر تصمیم بر این شد که از متافونت استفاده کنیم کمی زمان‌بر خواهد بود چون حداقل من کمی وقت نیاز دارم تا کتاب متافونت را یک دور بخوانم. یادگرفتن متافونت این خوبی را دارد که اگر کسی یاد گرفت به راحتی می‌تواند انواع تصاویر را در متاپست بکشد.

[مهدی امیدعلی]

متافونت بسیار آسان است. من هم اول فکر کردم شاید متاپست بهتر باشد ولی بعید می‌دونم فرمانهای انتخاب قلم در متاپست به کاملی متافونت باشد زیرا متافونت اصولاً برای طراحی قلم درست شده است ولی امیدوارم که اینطور باشد. خروجی mftrace خیلی عالی است ولی بعضی از جاهای خروجی را باید دستی درست کرد زیرا بعضی از اتصالها را کاملاً هموار نمی‌کند.

[مهدی امیدعلی]

Asymptote رو هم الان بررسی کردم. قوی‌تر و شاید مناسب‌تر باشه. خروجی svg رو به صورت کامل ارائه می‌ده. صفحهٔ ۴۴ کتاب راهنمای آن یک مثال برای تعریف قلم و رسم براساس یک قلم رو داده که همون چیزی هست که لازم داریم.

[فرشاد ترابی]

با سلام

من شدیدا از این پروژه حمایت می کنم ولی باید اعتراف کنم که در این زمینه اصلا مبتدی هم نیستم بنابراین باید اطلاعات زیادی از شما کسب کنم.
 در زمانی که آقای کارن‌پهلو در ایران تشریف داشتند و من افتخار ملاقات با ایشان را پیدا کردم، در مورد تبدیل فونت ریاضی نگار از ایشان
راهنمایی خواستم و ایشان به من fontforge را معرفی کردند. در حال حاضر فونت ریاضی نگار به ttf تبدیل شده و برای آن یک اسم ایرانی به نام
Arya انتخاب کردم.

این فونت فقط به صورت regular قابل استفاده است و  خالی از مشکل نیست. به عبارت دیگر هنگامی که سیاه یا ایتالیک می شود
خراب است.  به فایل نمونه توجه کنید. خیلی خوشحال می شوم که این فونت نیز یکی از فونت های این پروژه باشه زیرا تجربه من در نوشتن کتاب ها
در زمانی که از ریاضی نگار استفاده می کردم آن بود که تقریباً اکثر افراد این فونت را می پسندیدند و در واقع فونت زیبایی است.
البته بنده به شخصه اعتقاد دارم که زیبایی نسبی است و نظر افراد می تواند متفاوت باشد. اما به عنوان یک فون به هر حال فونت جالبی است.

خلاصه کلام، من هم در این پروژه می توانم کمک کنم. قابلیتهای من کم است من برنامه نویسی به زبان C++ و C# را بلدم
با فونت فورج هم کمی کار کرده ام. به قول دوست عزیز آقا مهدی، با دنیای زیبای لینوکس هم آشنایی دارم.

[فرشاد ترابی]

یک نکته دیگری که راجع به فونت آریا وجود داره اینه که این فونتی که من درست کردم
فواصلش اصلا خوب نیست. اصل فونت بسیار بهتر به نظر می رسه!

[پیام شیوا]

من هم با استفاده از متافونت کاملاً موافقم. البته چند سالی هست که از متافونت استفاده نکردم و تقریباً آن را فراموش کرده‌ام اما سعی می‌کنم تا وقتی پیدا کنم و دوباره کتاب متافونت را بخوانم. راستش من تا به حال از mftrace  برای تبدیل فونت متافونت فارسی‌تک به TTF استفاده کردم و متوجه مشکل خاصی نشدم.

البته فونت Persian Modern مشکل کوچکی دارد که نمی دانم مربوط به mftrace هست یا نه: فونت تنها در TeX قابل استفاده است. زمانی که سعی کردم فونت را در Microsoft Office استفاده کنم تمام متن محو شد. قصد داشتم جدول ها را در Excel  درست کنم و خروجی PDF آن را در سند اصلی وارد کنم و برای هماهنگی متن با جداول از یک فونت در هر دو استفاده کنم. در نهایت مجبور شدم تمام جدول ها را با LaTeX بازنویسی کنم. اگر امکان آن باشد که فونت Persian Modern و فونت های جدیدی که طراحی می کنید در همه ی نرم افزارها قابل استفاده باشند بسیار عالی خواهد بود.

[مهدی امیدعلی]

با سلام

من شدیدا از این پروژه حمایت می کنم ولی باید اعتراف کنم که در این زمینه اصلا مبتدی هم نیستم بنابراین باید اطلاعات زیادی از شما کسب کنم.
 در زمانی که آقای کارن‌پهلو در ایران تشریف داشتند و من افتخار ملاقات با ایشان را پیدا کردم، در مورد تبدیل فونت ریاضی نگار از ایشان
راهنمایی خواستم و ایشان به من fontforge را معرفی کردند. در حال حاضر فونت ریاضی نگار به ttf تبدیل شده و برای آن یک اسم ایرانی به نام
Arya انتخاب کردم.

این فونت فقط به صورت regular قابل استفاده است و  خالی از مشکل نیست. به عبارت دیگر هنگامی که سیاه یا ایتالیک می شود
خراب است.  به فایل نمونه توجه کنید. خیلی خوشحال می شوم که این فونت نیز یکی از فونت های این پروژه باشه زیرا تجربه من در نوشتن کتاب ها
در زمانی که از ریاضی نگار استفاده می کردم آن بود که تقریباً اکثر افراد این فونت را می پسندیدند و در واقع فونت زیبایی است.
البته بنده به شخصه اعتقاد دارم که زیبایی نسبی است و نظر افراد می تواند متفاوت باشد. اما به عنوان یک فون به هر حال فونت جالبی است.

خلاصه کلام، من هم در این پروژه می توانم کمک کنم. قابلیتهای من کم است من برنامه نویسی به زبان C++ و C# را بلدم
با فونت فورج هم کمی کار کرده ام. به قول دوست عزیز آقا مهدی، با دنیای زیبای لینوکس هم آشنایی دارم.

همانطور که گفتید زیبایی نسبی است و من در نظرم تولید قلم‌هایی به کیفیت مثالهای زیر است. یک متن را با سه قلم لوتوس، میترا، و نازنین حروف‌چینی کرده‌ام. البته این قلم‌ها از سری قلم‌های شرکت لاینوتایپ هستند که توسط خودم کمی ساختار آنها بهتر شده است تا برای نوشتارهای فارسی مناسب باشد (بنابراین قابلیت پخش ندارند). اگر بتوانیم قلم‌هایی در این سطح برای حروف‌چینی کتاب و روزنامه طراحی کنیم بسیار عالی است. قلم پارسی مدرن را بررسی کردم. در Libre Office حروف به هم نمی‌چسبند ولی در زیتک این مشکل وجود ندارد. با فونت‌فورج نگاهی به قلم کردم و مشکل قابل برطرف شدن در ۵ دقیقه است. همچنین خروجی mftrace در آنجا هم بدون نقص نیست، مثلاً رقم ۶ فارسی کاملاً هموار نیست. این هم مثال‌های ذکر شده در بالا. قلم تیتر در هر سه مورد قلم تیتر شرکت برنارایانه است.

[vafa]

البته فونت Persian Modern مشکل کوچکی دارد که نمی دانم مربوط به mftrace هست یا نه: فونت تنها در TeX قابل استفاده است. زمانی که سعی کردم فونت را در Microsoft Office استفاده کنم تمام متن محو شد. قصد داشتم جدول ها را در Excel  درست کنم و خروجی PDF آن را در سند اصلی وارد کنم و برای هماهنگی متن با جداول از یک فونت در هر دو استفاده کنم. در نهایت مجبور شدم تمام جدول ها را با LaTeX بازنویسی کنم. اگر امکان آن باشد که فونت Persian Modern و فونت های جدیدی که طراحی می کنید در همه ی نرم افزارها قابل استفاده باشند بسیار عالی خواهد بود.

مشکل از Persian Modern نیست. قلم Persian Modern دارای تگ زبان FAR و اسکریپت arab است. مشکل از Microsoft Word است که قابلیت نمایش قلم با تگ FAR را ندارد.

[vafa]

یک متن را با سه قلم لوتوس، میترا، و نازنین حروف‌چینی کرده‌ام. البته این قلم‌ها از سری قلم‌های شرکت لاینوتایپ هستند که توسط خودم کمی ساختار آنها بهتر شده است تا برای نوشتارهای فارسی مناسب باشد (بنابراین قابلیت پخش ندارند).

آیا مجوز قلم‌های لینوتایپ این اجازه را می‌دهند که آنها را تغییر دهیم؟

قلم پارسی مدرن را بررسی کردم. در Libre Office حروف به هم نمی‌چسبند ولی در زیتک این مشکل وجود ندارد. با فونت‌فورج نگاهی به قلم کردم و مشکل قابل برطرف شدن در ۵ دقیقه است.

مشکلی در قلم پارسی نوین وجود ندارد. مشکل از Microsoft Office و Libre Office است (همانطور که قبلاً توضیح دادم.)

همچنین خروجی mftrace در آنجا هم بدون نقص نیست، مثلاً رقم ۶ فارسی کاملاً هموار نیست. این هم مثال‌های ذکر شده در بالا. قلم تیتر در هر سه مورد قلم تیتر شرکت برنارایانه است.

در گونه آخر این قلم، تمام گلیف‌ها مستقیماً از روی کد متافونت و با استفاده از متاپست تهیه شده‌اند. اگر مشکلی در رقم ۶ وجود دارد، مشکل در کد متافونت بوده.

[vafa]

متافونت بسیار آسان است. من هم اول فکر کردم شاید متاپست بهتر باشد ولی بعید می‌دونم فرمانهای انتخاب قلم در متاپست به کاملی متافونت باشد زیرا متافونت اصولاً برای طراحی قلم درست شده است ولی امیدوارم که اینطور باشد. خروجی mftrace خیلی عالی است ولی بعضی از جاهای خروجی را باید دستی درست کرد زیرا بعضی از اتصالها را کاملاً هموار نمی‌کند.

بله متافونت آسان است اما باید آن را بصورت اساسی فراگرفت نه با نگاه کردن به یکی دو کد نمونه. در مورد متاپست ماکروی mfplain را نگاه کن.

[پیام شیوا]

مشکل از Persian Modern نیست. قلم Persian Modern دارای تگ زبان FAR و اسکریپت arab است. مشکل از Microsoft Word است که قابلیت نمایش قلم با تگ FAR را ندارد.

اگر امکان دارد و فرصت آن را دارید پیشنهاد می کنم نسخه ای از فونت را برای استفاده در Microsoft Office و نرم افزارهای مشابه منتشر کنید.

[مهدی امیدعلی]

اولین قدم‌ها در حال انجام است. خوشبختانه منبع arabtex به طور آزاد در اختیار ماست و این بسته شامل ماکروهای تعریف قلمی به شمایل نسخ  می‌باشد. با تغییر نوک قلم توانستم کیفیت حروف رو خیلی بهتر بکنم. ولی حروف خانوادهٔ «ر» و «ح» نیاز به بازبینی اساسی دارند. به زودی مخزنی اینترنتی درست می‌کنم و همچنین روش اجرای متافونت را در لینوکس و جی‌ادیت در همین موضوع بیان می‌کنم تا دوستان بتوانند کمک کنند.

[مهدی امیدعلی]

برای شروع کار نیاز دارید که تکلایو روی سیستم شما نصب باشد. افزونهٔ External Tools را در جی‌ادیت فعال کنید و سپس از Tools->Manage External Tools کلید میانبری شبیه شکل پیوستی بسازید. سپس پروندهٔ beta.mf را در جی‌ادیت باز کنید و Ctrl+T را فشار دهید. پروندهٔ پی‌اس با نام beta.66 بوجود خواهد آمد که می‌توانید آن را با evince مشاهده کنید.